APPENDIX I. SANSKRIT PROSODY

Introduction.

The earliest and most important work in Sanskrit pro-
sody is the Pingala-chhandas-sâstra, attributed
to the sage Pingala, which consists of Sùtras dis-
tributed over eight books. The Agni Purâṇa also
gives a complete system of prosody founded ap-
parently on Pingala’s. Several other original
treatises have likewise been composed by various
authors, such as the Srutabodha, Vâṇîbhūshaṇa,
Vṛitta-darpaṇa, Vṛitta-ratnâkara, Vṛitta-kaumudî,
Chhandomanjarî &c. In the following pages the
Chhandomanjarî and Vṛitta-ratnâkara have been
chiefly drawn upon, Vedic as well as Prákṛita
metres have been ignored in this Appendix.
Sanskrit composition may be in the form of गद्य
‘prose’ or पद्य ‘verse’ or poetry expressed in the
form of stanzas.
A stanza or padya is a combination of four pâdas or
quarters, which are regulated either by the number
of syllables (अक्षर), or by the number of syllabic
instants (मात्रा).
A पद्य is a वृत्त or जाति।
A वृत्त is a stanza the metre of which is regulated by
the number and position of syllables in each Pâda
or quarter. A जाति is a stanza the metre of which
is regulated by the number of syllabic instants in
each quarter.
Vṛittas are divided into three classes: –समवृत्त in
which the Pâdas or quarters composing the stanza
are all similar; अर्धसमवृत्त in which the alternate
quarters are similar; and विषंमवृत्त in which the
quarters are all dissimilar.
A syllable is as much of a word as can be pronounced
at once, that is, a vowel with or without one or
more consonants.
A syllable is लघु ‘short’ or गुरु ‘long’, according as
its vowel is ‘short’ or ‘long’. The vowels अ, इ, उ,
ऋ, and ऌ are short; and आ, ई, ऊ, ॠ, ए, ऐ, ओ, and
औ are long. But a short vowel becomes long in
prosody when it is followed by an Anusvàra or
Visarga, or by a conjunct consonant; as the vowel अ
in गंध or गः। (The consonants प्र & थ, as also ब्र, & क्र,
are said to be exceptions, before which the vowel
may be short by a sort of poetical license; e. g.
in Ku. 7. 11. or Si. 10. 60, where, however, emen-
dations have been proposed by critics to render the
metre comformable to the general laws of prosody).
So also the last syllable of a pâda is either long or
short, according to the exigence of the metre, what-
ever be its natural length.
सानुस्वारश्च दीर्घ श्च विसर्गी च गुरुर्भवेत् ।
वर्णः संयोगपूर्वश्च तथा पादांतगोऽपि वा ॥
In metres regulated by the number of syllabic instants,
one instant or Mâtrâ is allotted to a short vowel,
and two to a long one.
For the purpose of scanning metres regulated by the
number of syllables, writers on prosody have de-
vised eight ‘Gaṇas’ or syllabic feet, each consist-
ing of three syllables, and distinguished from one
another by particular syllables being short or long.
They are given in the following verse:–
मस्त्रिगुरुस्त्रिलघुश्च नकारो
भादिगुरुः पुनरादिलघुर्यः ।
जो गुरुमध्यगतो रलमध्यः
सोंऽतगुरुः कथितोंऽतलघुस्तः ॥
आदिमध्यावसानेषु यरता यांति लाघवम् ।
भजसा गौरवं यांति मनौ तु गुरुलाघवम् ॥
Expressed in symbols (the symbol ᴗ denoting a
short syllable, and – a long one), the different
Gaṇas may be represented as follows: –
य ᴗ – – (Bacchius)
र – ᴗ – (Amphimacer)
त – – ᴗ (Anti-bacchius)
भ – ᴗ ᴗ (Dactylus)
ज ᴗ – ᴗ (Amphibrachys)
स ᴗ ᴗ – (Anapæstus)
म – – – (Molossus)
न ᴗ ᴗ ᴗ (Tribrachys)
Similarly ल (ᴗ) is used to denote a short syllable,
and ग (–) a long one.
N. B. –Sanskrit prosodists classify Vṛittas according
to the number of syllables contained in each quar-
ter. Thus they enumerate twenty-six classes of
‘Samavṛittas’, as the number of syllables in each
quarter of a regular metre may vary from one to
twenty-six. Each of these classes comprehends a
great number of possible metres according to the
different modes in which long and short syllables
may be distributed. For example, in the class
where each quarter contains six syllables, each of
the six syllables may be either short or long, and
thus the number of possible combinations is
2 × 2 × 2 × 2 × 2 × 2 or 2^6 = 64, though not even half
a dozen are in general use; so in the case of the
twenty-six syllabled class, the possible varieties are
2^26 or 87, 108, 864! But if we consider the cases
where the alternate quarters are similar or all dis-
similar, the variety of possible metres is almost in-
finite. Pingala, as also the Lîlâvatî and the last
chapter of Vṛitta-ratnâkara, give directions for
computing the number of possible varieties and for
finding their places, or that of any single one, in a
regular enumeration of them. The different varie-
ties, however, which have been used by poets are
few when compared with the vast multitude of
possible metres. But even these are too many to be
dealt with in an Appendix like this, and we shall,
therefore, only give such kinds as are most frequ-
ently employed or require particular notice, in the
following order:–
Section A समवृत्त
Section B अर्धवृत्त
Section C विषमवृत्त
Section D जाति &c.
Note–In the following definitions the letters repre-
senting the Gaṇas such as भ, म, स, &c. as also ल, ग,
will often be found to have dropped their vowels
for the exigence of metre. e. g. म्र भ्न stands for म,
र, म, न; so म्तो, for म, त &c. The first line gives the
Definition of a metre; the second, the 
 with the Yati or Cæsura-the pause that
may be made in reciting a quarter or verse, and
which is usually indicated by the words in the De-
finition standing in the Instrumental case-denoted
in brackets by Arabic figures, and then comes the
example (many of these examples are drawn from
the works of Mâgha, Bhâravi, Kâlidàsa, Dandin
&c.).

SECTION A.

Metres with 4 Syllables in a quarter.

(प्रतिष्ठा)।
कन्या।
Def. ग्मौ चेत् कन्या ।
Sch. G. ग, म।
Ex. भास्वत्कन्या सैका धन्या यस्याः कूले कृष्णोऽखेलत् ॥

Metres with 5 Syllables in a quarter.

(सुप्रतिष्ठा)॥
पंक्ति।
Def. भ्गौ गिति पंक्तिः ।
Sch. G. भ, ग, ग।
Ex. कृष्णसनाथा तर्णकपंक्तिः ।
यामुनकच्छे चारु चचार ॥

Metres with 6 Syllables in a quarter.

(गायत्री)।
(1) तनुमध्यमा।
Def. त्यौ चेत्तनुमध्यमा ।
Sch. G. त, य।
Ex. मूर्तिर्मुरशत्रोरत्यद्भुतरूपा ।
आस्तां मम चित्ते नित्यं तनुमध्या ॥
(2) विद्युल्लेखा
[also called वाणी]
Def. विद्युल्लेखा मा मः
Sch. G. म, म। (3. 3)
Ex. श्रीदीप्ती थीकीर्ती धीनीती गीःप्रीती ।
एधेते द्वे द्वे ते ये नेमे देवेशे ॥ Káv. 3. 36.
(3) शशिवदना।
Def. शशिवदना न्यौ ।
Sch. G. न, य।
Ex. शशिवदनानां व्रजतरुणीनाम् ।
अधरसुधोर्मि मधुरिपुरैच्छत् ॥
(4) सोमराजी।
Def. द्विया सोमराजी ।
Sch. G. य, य। (2. 4).
Ex. हरे सोमराजी-समा ते यशःश्रीः ।
जगन्मंडलस्य छिनत्त्यंधकराम् ॥

Metres with 7 Syllables in a quarter.

(उष्णिक्)
(1) कुमारललिता।
Def. कुमारललिता ज् स् गाः ।
Sch. G. ज, स, ग। (3. 4.)
Ex. मुरारितनुवल्ली कुमारललिता सा ।
व्रजैणनयनानां ततान मुदमुच्चैः ॥
(2) मदलेखा।
Def. मस्गौ स्यान्मदलेखा ।
Sch. G. म, स, ग। (3. 4)
Ex. रंगे बाहुविरुग्णाद् दंतींद्रान्मदलेखा ।
लग्नाभून्पुरशत्रौ कस्तूरीरसचर्चा ॥
(3) मधुमती।
Def. ननगि मधुमती ।
Sch. G. न, न, ग (5. 2)
Ex. रविदुहितृतटे वनकुसुमततिः ।
व्यधित मधुमती मधुमथनमुदम् ॥

Metres with 8 Syllables in a quarter.

(अनुष्टुभ्)
(1) अनुष्टुभ् (also called श्लोक).
There are several varieties of this metre, but
that which is most in use has eight syllables in each
quarter, but of variable quantity. Thus the fifth
syllable of each quarter should be short, the sixth
long, and the seventh alternately long and short.
श्लोके षष्ठं गुरु ज्ञेयं सर्वत्र लघु पंचमम् ।
द्विचतुः पादयोर्हस्वं सप्तमं दीर्घमन्ययोः ॥
Ex. वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये ।
जगतः पितरौ वंदे पार्वतीपरमेश्वरौ ॥ R. 1. 1.
(2) गजगति।
Def. नभलगा गजगतिः ।
Sch. G. न, भ, ल, ग (4. 4.)
Ex. रविसुतापरिसरे विहरतो दृशि हरेः ।
व्रजवधूगजगतिर्मुदमलं व्यतनुत ॥
(3) प्रमाणिका
Def. प्रमाणिका जरौ लगौ ।
Sch. G. ज, र, ल, ग (4. 4)
Ex. पुनातु भक्तिरच्युता सदाच्युतांघ्रिपद्मयोः ।
श्रुतिस्मृतिप्रमाणिका भवांबुराशितारिका ॥
(4) माणवक
Def. भात्तलगा माणवकम् ।
Sch. G. भ, त, ल, ग, (4. 4)
Ex. चंचलचूडं चपलैर्वत्सकुलैः केलिपरम् ।
ध्याय सखे स्मेरमुखं नंदसुतं माणवकम् ॥
(5) विद्युन्माला
Def. मो मो गो गो विद्युन्माला ।
Sch. G. म, म, ग, ग, (4. 4)
Ex. वासोवल्ली विद्युन्माला बर्हश्रेणी शाक्रश्चापः ।
यस्मिन्नास्तां तापोच्छित्त्यै गोमध्यस्थः कृष्णांभोदः ॥
(6) समानिका
Def. ग्लौ रजौ समानिका तु ।
Sch. G. र, ज, ग, ल (4. 4.)
Ex. यस्य कृष्णपादपद्ममस्ति हृत्तडागसद्म ।
धीः समानिका परेण नोचितात्र मत्सरेण ॥

Metres with 9 Syllables in a quarter.

(वृहती)
(1) भुजगशिशुभृता
Def. भुजगशिशुभृता नौ मः ।
Sch. G. न, न, म (7. 2)
Ex. ह्रदतटनिकटक्षौणी भुजगशिशुभृता याऽसीत् ॥
मुररिपुदलिते नागे व्रजजनसुखदा सा ऽ भूत् ॥
(2) भुजंगसंगता
Def. सजरैर्भुजंगसंगता ।
Sch. G. स, ज, र, (3. 6)
Ex. तरला तरंगिरिंगितैर्यमुना भुजंगसंगता ।
कथमेति वत्सचारकश्चपलः सदैव तां हरिः ॥
(3) मणिमध्य
Def. स्यान्मणिमध्यं चेद्भमसाः ।
Sch. G. भ, म, स, (5. 4)
Ex. कालियभोगाभोगगतस्तन्मणिमध्यस्फीतरुचा ।
चित्रपदाभो नंदसुतश्चारु ननर्त स्मेरमुखः ॥

Metres with 10 Syllables in a quarter.

(पंक्ति)
(1) त्वरितगति
Def. त्वरितगतिश्च नजनगैः ।
Sch. G. न, ज, न, ग (5. 5)
Ex. त्वरितगतिर्व्रजयुवतिस्तरणिसुता विपिनगता ।
मुररिपुणा रतिगुरुणा परिरमिता प्रमदमिता ॥
(2) मत्ता
Def. ज्ञेया मत्ता मभसगसृष्टा ।
Sch. G. म, भ, स, ग (4. 6)
Ex. पीत्वा मत्ता मधु मधुपाली
kAliMdIye taTavanakuMje |
uddIvyaMtIrvrajajanarAmAH
कामासक्ता मधुजिति चक्रे ॥
(3) रुक्मवती
(Also called चंपकमाला).
Def. रुक्मवती सा यत्र भमस्गाः ।
Sch. G. भ, म, स, ग (5. 5)
Ex. कायमनोवाक्यैः परिशुद्धै-
ryasya sadA kaMsadviSi bhaktiH |
rAjyapade harmyAlirudArA
रुक्मवती विघ्नः खलु तस्य ॥

Metres with 11 Syllables in a quarter.

(त्रिष्टुभ्)
(1) इंद्रवज्रा
Def. स्यादिंद्रवज्रा यदि तौ जगौ गः ।
Sch. G. त, त, ज, ग, ग (5. 6)
Ex. गोष्ठे गिरिं सव्यकरेण धृत्वा
रुष्टेंद्रवज्राहतिमुक्तवृष्टौ!
यो गोकुलं गोपकुलं च सुस्थं
चक्रे स नो रक्षतु चक्रपाणिः ॥
(2) उपेंद्रवज्रा
Def. उपेंद्रवज्रा प्रथमे लघौ सा ।
Sch. G. ज, त, ज, ग, ग (5. 6.)
Ex. उपेद्रवज्रादिमणिच्छटाभि-
र्विभषणानां छुरितं वपुस्ते ।
स्मरामि गोपीभिरुपास्यमानं
सुरंद्रुमूले मणिमंडपस्थम् ॥
(3) उपजाति
Def. अनंतरोदीरितलक्ष्मभाजौ
पादौ यदीयावुपजातयस्ताः ।
इत्थं किलान्यास्वपि मिश्रितासु
वदंति जातिष्विदमेव नाम ॥
Sch. G. When इंद्रवज्रा and उपेंद्रवज्रा are mixed in one
stanza, the metre is called उपजाति। It is said to have
14 varieties.
Ex. अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा
हिमालयो नाम नगाधिराजः ।
पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य
स्थितः पृथिव्या इव मानदंडः ॥ Ku. 1. 1.
See R. 2, 5, 6, 7; 13, 14, 16, 18, Ku. 3; Ki. 17. &c.
When other metres also are mixed in one stanza,
the metre is still called उपजाति; e. g. in the following
verse from Mâgha there is a combination of वंशस्थ
and इंद्रवंशा।
इत्थं रथाश्वेभनिषादिनां प्रगे
गजो नृपाणामथ तोरणाद्बहिः ।
प्रस्थानकालक्षमवेशकल्पना-
कृतक्षणक्षेपमुदैक्षताच्युतम् ॥
(4) दोधक
Def. दोधकमिच्छति भत्रितयाद्गौ ।
Sch. G. भ, भ, भ, ग, ग (6. 5)
Ex. या न ययौ प्रियमन्यवधूभ्यः
सारतरागमना यतमानम् ।
तेन सहेह बिभर्ति रहः स्त्री
सार तरागमनायतमानम् ॥ Si. 4. 45.
(5) भ्रमरविलसितं
(भ्रमरविलसिता)
Def. म्भौ न्लौ गः स्याद् भ्रमरविलसितम् ।
Sch. G. म, भ, न, ल, ग (4, 7)
Ex. प्रीत्यै यूनां व्यवहिततपनाः
प्रौढध्वांतं दिनमिह जलदाः ।
दोषामन्यं विदधति सुरत
क्रीडायासश्रमशमपटवः ॥ Si. 4. 62.
(6) रथोद्धता
Def. रात्परैर्नरलगै रथोद्धता ।
Sch. G. र, न, र, ल, ग। (3. 8. or 4. 8)
Ex. कौशिकेन स किल क्षितीश्वरो
राममध्वरविघातशांतये ।
काकपक्षधरमेत्य याचित-
स्तेजसां हि न वयः समीक्ष्यते ॥ R. 11. 1.
See Ku. 8 also.
(7) वातोर्मी
Def. वातोर्मीयं गदिता म्भौ तगौ गः ।
Sch. G. म, भ, त, ग, ग (4. 7)
Ex. ध्याता मूर्तिः क्षणमप्यच्युतस्य
श्रेणी नाम्नां गदिता हेलयापि ।
संसारेऽस्मिन् दुरितं हंति पुंसां
वातोर्मी पोतमिवांभोधिमध्ये ॥
(8) शालिनी
Def. मात्तौ गौ चेच्छालिनी वेदलोकैः ।
Sch. G. म, त, त, ग, ग (4. 7)
Ex. अंघो हंति ज्ञानवृद्धिं विधत्ते
धर्मं दत्ते काममर्थं च सूते ।
मुक्तिं दत्ते सर्वदोपास्यमाना
पुंसां श्रद्धाशालिनी विष्णुभक्तिः ॥
(9) स्वागता
Def. स्वागता रनभगैर्गुरुणा च
Sch. G. र, न, भ, ग, ग। (3. 8)
Ex. यावदागमयतेऽथ नरेंद्रान्
स स्वयंवरमहाय महींद्रः ।
तावदेव ऋषिरिंद्रदिदृक्षु-
र्नारदस्त्रिदशधाम जगाम ॥ N. 5. 1.
See Ki. 9, Si. 10.

Metres with 12 Syllables in a quarter.

(जगती)
(1) इंद्रवंशा
Def. तच्चेंद्रवंशा प्रथमाक्षरे गुरौ ।
Sch. G. इंद्रवंशा is the same as वंशस्थविल or वंशस्थ
(see 13 below) except that its first
syllable is long:– The Ganas are,
त, ज, ज, र।
Ex. दैत्येंद्रवंशाग्निरुदीर्णदीधितिः
पीतांबरोऽसौ जगतां तमोपहः ।
यस्मिन्ममज्जुः शलभा इव स्वयं
ते कंसचाणूरमुखा मखद्विषः ॥
(2) चंद्रवर्त्म
Def. चंद्रवर्त्म निगदंति रनभसैः ।
Sch. G. र, न, भ, स (4. 8.)
Ex. चंद्रवर्त्म विहितं घनतिमिरैः
राजवर्त्म रहितं जनगमनैः ।
इष्टवर्त्म तदलंकुरु सरसे
कुंजवर्त्मनि हरिस्तव कुतुकी ॥
(3) जलधरमाला
Def. अब्ध्यंगैः स्याज्जलधरमालाम्भौ स्मौ ।
Sch. G. म, भ, स, म (4. 8)
Ex. या भक्तानां कलिदुरितोत्तप्तानां
तापच्छेदे जलधरमाला नव्या ।
भव्याकारा दिनकरपुत्रीकूले
केलीलोला हरितनुरव्यात्सा वः ॥
See Ki. 5. 23.
(4) जलोद्धतगति
Def. रसैर्जसजसा जलोद्धतगतिः ।
Sch. G. ज, स, ज, स (6. 6)
Ex. समीरशिशिरः शिरस्सु वसतां
सतां जवनिका निकामसुखिनाम् ।
बिभर्ति जनयन्नयं मुदमपा-
मपायधवला बलाहकततीः ॥ Si. 4. 54.
(5) तामरस
Def. इह वद तामरसं नजजा यः ।
Sch. G. न, ज, ज, य (5. 7)
Ex. स्फुटसुषमामकरंदमनोज्ञं
व्रजललनानयनालिनिपीतम् ।
तव मुखतामरसं मुरशत्रो
हृदयतडागविकाशि ममास्तु ॥
(6) तोटक
Def. वद तोटकमब्धिसकारयुतम् ।
Sch. G. स, स, स, स, (4. 4. 3.)
Ex. स तथेति विनेतुरुदारमतेः
प्रतिगृह्य वचो विससर्ज मुनिम् ।
तदलब्धपदं हृदि शोकघने
प्रतियातमिवांतिकमस्य गुरोः ॥ R. 8. 91.
See Si. 6. 71.
(7) द्रुतविलंबित
Def. द्रुतविलंबितमाह नभौ भरौ ।
Sch. G. न, भ, भ, र (4. 8, or 4. 4. 4)
Ex. मुनिसुताप्रणयस्मृतिरोधिना
मम च मुक्तमिदं तमसा मनः ।
मनसिजेन सखे प्रहरिष्यता
धनुषि चूतशरश्च निवेशितः ॥ S. 6; see
R. 9, Si. 6 also.
(8) प्रभा
(also called मंदाकिनी).
Def. स्वरशरविरतिर्ननौ रौ प्रभा ।
Sch. G. न, न, र, र (7. 5)
Ex. अतिसुरमिरभाजि पुष्पश्रिया-
मतनुत रतयेव संतानकः ।
तरुणपरभृतः स्वनं रागिणा-
मतनुत रतये वसंतानकः ॥ Si. 6. 67; also
Ki. 5. 21.
(9) प्रमिताक्षरा
Def. प्रमिताक्षरा सजससैः कथिता ।
Sch. G. स, ज, स, स, (5. 7)
Ex. विहगाः कदंबसुरभाविह गाः
कलयंत्यनुक्षणमनेकलयम् ।
भ्रमयन्नपैति मुहुरभ्रमयं
पवनश्च धूतनवनीपवनः ॥ Si. 4. 36,
Ki. 6, Si. 9 also.
(10) भुजंगप्रयात
Def. भुजंगप्रयातं चतुर्भिर्यकारैः ।
Sch. G. य, य, य, य (6. 6)
Ex. धनैर्निष्कुलीनाः कुलीना भवंति
धनैरापदं मानवा निस्तरंति ।
धनेभ्यः परो बांधवो नास्ति लोके
धनान्यर्{??}यध्वं धनान्यर्जयध्वम् ॥
(11) मणिमाला
Def. त्यौ त्यौ मणिमाला छिन्ना गुहवक्त्रैः ।
Sch. G. त, य, त, य (6. 6).
Ex. प्रह्वामरमौलौ रत्नोपलकॢप्ते
जातप्रतिबिंबा शोणा मणिमाला ।
गोविंदपदाब्जे राजी नख{??}णा-
मास्तां मम चित्ते ध्वांतं शमयंती ॥
(12) मालती
(Also called यमुना)
Def. भवति न जावथ मालती जरौ ।
Sch. G. न, ज, ज, र (5. 7)
Ex. इह कलयाच्युतकेलिकानने
मधुरससौरभसारलोलुपः ।
कुसुमकृतस्मितचारुविभ्रमा-
मलिरपि चुंबति मालतीं मुहुः ॥
(13) वंशस्थविल
(Also called वंशस्थ and वंशस्तनित)
Def. वदंति वंशस्थविलं जतौ जरौ ।
Sch. G. ज, त, ज, र (5. 7)
Ex. तथा समक्षं दहता गनोभवं
पिनाकिना भग्नमनोरथा सती ।
निनिंद रूपं हृदयेन पार्वती
प्रियेषु सौभाग्यफला हि चारुता ॥ Ku. 5. 1
See R. 3 also.
(14) वैश्वदेवी
Def. बाणाश्वैश्छिन्ना वैश्वदेवी ममौ यौ ।
Sch. G. म, म, य, य, (5. 7)
Ex. अर्चामन्येषां त्वं विहायामराणा-
मद्वैतेनैकं विष्णुमभ्यर्च्य भक्त्या ।
तत्राशेषात्मन्यर्चिते भाविनी ते
भ्रातः संपन्नाराधना वैश्वदेवी ॥
(15) स्रग्विणी
Def. कीर्तितैषा चतूरेफिका स्रग्विणी ।
Sch. G. र, र, र, र (6. 6)
Ex. इंद्रनीलोपलीनेव या निर्मिता
शातकुंभद्रवालंकृता शोभते ।
नव्यमेघच्छविः पीतवासा हरे-
मूर्तिरास्तां जयायोरसि स्रग्विणी ॥
See Si. 4. 42.

Metres with 13 Syllables in a quarter.

(अतिजगती)
(1) कलहंस
(Also called सिंहनाद and कुटजा)
Def. सजसाः सगौ च कथितः कलहंसः ।
Sch. G. स, ज, स, स, ग (7. 6)
Ex. यमुनाविहाग्कुतुके कलहंसो
व्रजकामिनीक{??}लिनीकृतकेलिः ।
जनचित्तहारिकलकंठनिनादः
प्रमदं तनोतु तव नंदतनूजः ॥
See Si. 6. 73.
(2) क्षमा
(Also called चंद्रिका and उत्पलिनी).
Def. तुरगरसयतिर्नौ ततौ गः क्षमा ।
Sch. G. न, न, त, त, ग (6. 7)
Ex. इह दुरधिगमैः किंचिदेवागमैः
सततमसुतरं वर्णयंत्यंतरम् ।
अमुमतिविपिनं वेद दिग्व्यापिनं
पुरुषमिव परं पद्मयोनिः परम् ॥ Ki. 5. 18.
(3) प्रहर्षिणी
Def. त्र्याशाभिर्मनजरगाः प्रहर्षिणीयम् ।
Sch. G. म, न, ज, र, ग (3. 10)
Ex. ते रेखाध्वजकुलिशातपत्रचिह्नं
सम्राजश्चरणयुगं प्रसादलभ्यम् ।
प्रस्थानप्रणतिभिरंगुलीषु चक्रु-
र्मौलिस्रक्च्युतमकरंदरेणुगौरम् ॥ R. 4. 88.
See Ki. 7, Si. 8.
(4) मंजुभाषिणी
(Also called सुनंदिनी and प्रबोधिता)
Def. सजसा जगौ च यदि मंजुभाषिणी ।
Sch. G. स, ज, स, ज, ग, (6. 7)
Ex. यमुनामतीतमथ शुश्रुवानमुं
तपसस्तनूज इति नाधुनोच्यते ।
स यदाऽचलन्निजपुरादहर्निशं
नृपतेस्तदादि समचारि वार्तया ॥ Si. 13. 1.
(5) मत्तमयूरी
Def. वेदैरंध्रैर्म्तौ यसगा मत्तमयूरः ।
Sch. G. म, त, य, स, ग (4. 9)
Ex. दृष्ट्वा दृश्यान्याचरणीयानि विधाय
प्रेक्षाकारी याति यदं मुक्तमपायैः ।
सम्यग्दृष्टिस्तस्य परं पश्यति यस्त्वां
यश्चोपास्ते साधु विधेयं स विधत्ते ॥ Ki. 18. 28;
Si. 4. 44, 6. 76, also R. 9. 75.
(6) रुचिरा
(Also called प्रभावती)
Def. जभौ सजौ गिति रुचिरा चतुर्ग्रहैः ।
Sch. G. ज, भ, स, ज ग (4. 9)
Ex. कदा मुखं वरतनु कारणादृते
तवागतं क्षणमपि कोपपात्रताम् ।
अपर्वणि ग्रहकलुषेंदुमंडला
विभावरी कथय कथं भविष्यति ॥ M. 4. 13.
See Bk. 1. 1, Si. 17.

Metres with 14 Syllables in a quarter.

(शक्वरी)
(1) अपराजिता
Def. ननरमलघुगैः स्वरैरपराजिता ।
Sch. G. न, न, र, स, ल, ग (7. 7)
Ex. यदनवधिभुजप्रतापकृतास्पदा
यदुनिचयचमूः परैरपराजिता ।
व्यजयत समरे समस्तरिपुव्रजं
स जयति जगतां गतिर्गरुडध्वजः ॥
(2) असंबाधा
Def. म्तौ न्सौ गावक्षग्रहविरतिरसंबाधा ।
Sch. G. म, त, न, स, ग, ग (5. 9)
Ex. वीर्याग्नौ येन ज्वलति रणवशात्क्षिप्ते
दैत्येंद्रे जाता धरणिरियमसंबाधा ।
धर्मस्थित्यर्थं प्रकटिततनुसंबंधः
साधूनां बाधां प्रशमयतु स कंसारिः ॥
(3) पथ्या
(Also called मंजरी)
Def. सजसा यलौ च सह गेन पथ्या मता ।
Sch. G. स, ज, स, य, ल, ग (5. 9)
Ex. स्थगयंत्यमूः शमितचातकार्तस्वराः
जलदास्तडित्तुलितकांतकार्तस्वराः ।
जगतीरिह स्फुरितचारुचामीकराः
सवितुः क्वचित्कपिशयंति चामी कराः ॥
Si. 4. 24.
(4) प्रमदा (also called कुररीरुता ।)
Def. नजमजला गुरुश्च भवति प्रमदा ।
Sch. G. न, ज, म, ज, ल, ग (6. 8)
Ex. अनतिचिरोज्झितस्य जलदेवचिर-
स्थितबहुबुद्बुदस्य पयसोऽनुकृतिम् ।
विरलविकीर्णवज्रशकला सकला-
मिह विदधाति धौतकलधौतमही ॥ Si. 4. 41.
(5) प्रहरणकलिका।
Def. ननभनलगिति प्रहरणकलिका ।
Sch. G. न, न, भ, न, ल, ग (7. 7)
Ex. व्यथयति कुसुमप्रहरणकलिका
प्रमदवनभवा तव धनुषि तता ।
विरहविपदि मे शरणमिह ततो
मधुमथनगुणस्मरणमविरतम् ॥
(6) मध्यक्षामा
(Also called हंसश्येनी or कुटिल)
Def. मध्यक्षामा युगदशविरमा म्भौ न्यौ गौ ।
Sch. G. म, भ, न, य, ग, ग (4. 10)
Ex. नीतोच्छ्रायं मुहुरशिशिररश्मेरुस्रै-
रानीलाभैर्विरचितपरभागा रत्नैः ।
ज्योत्स्नाशंकामिह वितरति हंसश्येनी
मध्येप्यह्नः स्फटिकरजतभित्तिच्छाया ॥ Ki. 5. 31
(7) वसंततिलका
(Also called वसंततिलक
उद्धर्षिणी, सिंहोन्नता)
Def. उक्ता वसंततिलका तभजा जगौ गः ।
Sch. G. त, भ, ज, ज, ग, ग (8. 6)
Ex. यात्येकतोऽस्तशिखरं पतिरोषधीना-
माविष्कृतारुणपुरःसर एकतोऽर्कः ।
तेजोद्वयस्य युगपद् व्यसनोदयाभ्यां
लोको नियम्यत इवात्मदशांतरेषु ॥ S. 4. 1.
(8) वासंती।
Def. मात्तो नो मो गौ यदि गदिता वासंतीयम् ।
Sch. G. म, त, न, म, ग, ग (4. 6. 4)
Ex. भ्राम्यद्भृंगीनिर्भरमधुरालापोद्गीतैः
श्रीखंडाद्रेरद्भुतपवनैर्मंदांदोला ।
लीलालोला पल्लवविलसद्धस्तोल्लासैः
कंसारातौ नृत्यति सदृशी वासंतीयम् ॥

Metres with 15 Syllables in a quarter.

(अतिशक्वरी)
(1) तूणक।
Def. तूणकं समानिका पदद्वयं विनांतिमम् ।
Sch. G. र, ज, र, ज, र (4. 4. 4. 3, or 7. 8).
Ex. सा सुवर्णकेतकं विकाशि भृंगपूरितं
पंचबाणबाणजालपूर्णहेतितूणकम् ।
राधिका वितर्क्य माधवाद्य मासि माधवे
मोहमेति निर्भरं त्वया विना कलानिधे ॥
(2) मालिनी
Def. ननमययुतेयं मालिनी भोगिलोकैः ।
Sch. G. न, न, म, य, य (8. 7)
Ex. शशिनमुपगतेयं कौमुदी मेघमुक्तं
जलनिधिमनुरूपं जह्नुकन्यावतीर्णा ।
इति समगुणयोगप्रीतयस्तत्र पौराः
श्रवणकटु नृपाणामेकवाक्यं विवव्रुः ॥ R. 6. 85.
(3) लीलाखेल।
Def. एकन्यूनौ विद्युन्मालापादौ चेल्लीलाखेलः ।
Sch. G. म, म, म, म, म।
Ex. मा कांते पक्षस्यांते पर्याकाशे देशे स्वाप्सीः
कांतं वक्त्रं वृत्तं पूर्णं चंद्रं मत्वा रात्रौ चेत् ।
क्षुत्क्षामः प्राटंश्चेतश्चेतो राहुः क्रूरः प्राद्यात्
तस्माद् ध्वांते हर्म्यस्यांते शय्यैकांते कर्तव्या ॥
Sar. K.
(4) शशिकला
Def. गुरुनिधनमनुलघुरिह शशिकला ।
Sch. G. न, न, न, न, स (all short syllables
except the last).
Ex. मलयजतिलकसभुदितशशिकला
व्रजयुवतिलसदलिकगमनता ।
सरसिजनयनहृदयसलिलनिधिं
व्यतनुत विततरभसपरितरलम् ॥

Metres with 16 Syllables in a quarter.

(अष्टि)
(1) चित्र
Def. वित्रसंज्ञमीरितं रजौ रजौ रगौ च वृत्तम् ।
Sch. G. र, ज, र, ज, र, ग (8. 8. or 4. 4. 4. 4.)
Ex. विद्रुमारुणाधरौष्ठशोभिवेणुवाद्यहृष्ट-
vallavIjanAMgasaMgajAtamugdhakaMThakAMga |
tvAM sadaiva vAsudeva puNyalabhyapAda deva
वन्यपुष्पचित्रकेश संस्मरामि गोपवेश ॥
(2) पंचचामर
Def. प्रमाणिकापदद्वयं वदंति पंचचामरम् ।
or जरौ जरौ ततो जगौ च पंचचामरं वदेत्
Sch. G. ज, र, ज, र, ज, ग (8. 8. or 4. 4. 4. 4)
Ex. सुरद्रुमूलमंडपे विचित्ररत्ननिर्मिते
लसद्वितानभूषिते सलीलविभ्रमालसम् ।
सुरांगनाभवल्लवीकरप्रपंचचामर-
स्फुरत्समीरवीजितं सदाच्युतं भजामि तम् ॥
(3) वाणिनी
Def. नजभजरैर्यदा भवति वाणिनी गयुक्तैः ।
Sch. G. न, ज, भ, ज, र, ग।
Ex. स्फुरतु ममाननेऽद्य ननु वाणि नीतिरम्यं
तवचरणप्रसादपरिपाकतः कवित्वम् ।
भवजलराशिपारकरणक्षमं मुकुंदं
सततमहं स्तवैः स्वचरितैः स्तवामि नित्यम् ॥

Metres with 17 Syllables in a quarter.

(अत्यष्टि)
(1) चित्रलेखा
(Also called अतिशायिनी)
Def. ससजा भजगा गु दिक्स्वरैर्भवति चित्रलेख्रा ।
Sch. G. स, स, ज, भ, ज, ग, ग (10. 7)
Ex. इति धौतपुरंध्रिमत्सरान् सरसि मज्जनेन
श्रियमाप्तवतोऽतिशायिनीमपमलांगभासः ।
अवलोक्य तदैव यादवानपरवारिराशेः
शिशिरेतररोचिषाप्यपां ततिषु मक्तुंमीषे ॥ Si. 8. 71
(2) नर्दटक
Def. यदि भवतो नजौ भजजला गुरु नर्दटकम् ।
Sch. G. न, ज, भ, ज, ज, ल, ग (8. 9)
Ex. तरुणतमालनीलबहुलोन्नमदंबुधराः
शिशिरसमीरणावधूतनूतनवारिकणाः ।
कथमवलोकयेयमधुना हरिहेतिमती
र्मदकलनीलकंठकलहैर्मुखराः कुकुभः ॥
Mâl. 9. 18, see 5. 31.
(3) पृथ्वी
Def. जसौ जसयला वसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गुरुः ।
Sch. G. ज, स, ज, स, य, ल, ग (8. 9)
Ex. इतः स्वपिति केशवः कुलमितस्तदीयद्विषा-
मितश्च शरणार्थिंनः शिखरिणां गणाः शेरते ।
इतोपि वडवानलः सह समस्तसंवर्तकै-
रहो विततमूर्जितं नरसहं च सिंधोर्वपुः ॥ Bh. 2. 76
(4) मंदाक्रांता
Def. मंदाक्रांतांबुधिरसनगैर्मो भनौ तौ गयुग्मम् ।
Sch. G. म, भ, न, त, त, ग, ग (4. 6. 7)
Ex. गोपी भर्तुर्विहरविधुरा काचिदिंदीवराक्षी
उन्मत्तेव स्खलितकवरी निःश्वसंती विशालम् ।
अत्रैवास्ते मुररिपुरिति भ्रांतिदूतीसडाया
त्यक्त्वा गेहं झटिति यमुनामंजुकुंजं जगाम ॥
Pad. D. 1.
(The whole of the “Meghadu4ta is written in this
metre).
(5) वंशपत्रपतित
Def. दिङ्मुनिवंशपत्रपतितं भरनभनलगैः ।
Sch. G. भ, र, न, भ, न, ल, ग (10. 7)
Ex. दर्पणनिर्मलासु पतिते घनतिमिरमुषि
ज्योतिषि रौप्यभित्तिषु पुरः प्रतिफलति मुहुः ।
व्रीडमसंमुखोपि रमणैरपहृतवसनाः
कांचनकंदरासु तरुणीरिह नयति रविः ॥
Si. 4. 67.
(6) शिखरिणी।
Def. रसैरुद्रौश्छिन्ना यमनसभलागः शिखरिणी
Sch. G. य, म, न, स, भ, ल, ग (6. 11)
Ex. दिगंते श्रूयंते मदमलितगंडाः करटिनः
करिण्यः कारुण्यास्पदमसमशीलाः खलु मृगाः ।
इदानीं लोकेस्मिन्ननुपमशिखानां पुनरयं
नखानां पांडित्यं प्रकटयतु कस्मिन् मृगपतिः ॥
Bv. 1. 2.
(7) हरिणी
Def. नसमरसलागः षड्वेदैर्हयैर्हरिणी मता ।
Sch. G. न, स, म, र, स, ल, ग (6. 4. 7)
Ex. सुतनु हृदयात्प्रत्यादेशव्यलीकमपैतु ते
किमपि मनसः संमोहो मे तदा बलवानभूत् ।
प्रबलतमसामेवंप्रायाः शुभेषु हि वृत्तयः
स्रजमपि शिरस्यंधः क्षिप्तां धुनोत्यहिशंकया ॥
S. 7. 24.

Metres with 18 Syllables in a quarter.

(धृति)
(1) कुसुमितलतावेल्लिता।
Def. स्याद्भूतर्त्वश्वैः कुसुमितलतावेल्लिता म्तौ नयौ यौ ।
Sch. G. म, त, न, य, य, य (5. 6. 7)
Ex. क्रीडत्कालिंदीललितलहरीवारिभिर्दाक्षिणात्यै-
र्वातैः खेलद्भिः कुसुमितलतावेल्लिता मंदमंदम् ।
भृंगालीगीतैः किसलयकरोल्लासितैर्लास्यलक्ष्मीं
तन्वाना चेतो रभसतरलं चक्रपाणेश्चकार ॥
(2) चित्रलेखा।
Def. मंदाक्रांता नपरलघुयुता कीर्तिता चित्रलेख्रा ।
Sch. G. म, भ, न, य, य, य (4. 7. 7.)
Ex. शंकेऽमुष्मिञ् जगति मृगदृशां साररूपं यदासी-
दाकृष्येदं व्रजयुवतिसभा वेधसा सा व्यधायि ।
नैतादृक् चेत् कथमुदधिसुतामंतरेणाच्युतस्य
प्रीतं तस्या नयनयुगमभूच्चित्रलेखाद्भुतायाम् ॥
(3) नंदन
Def. नजभजरैस्तु रेफसहितैः शिवैर्हयैर्नंदनम् ।
Sch. G. न, ज, भ, ज, र, र (11. 7)
Ex. तरणिसुतातरंगपवनैः सलीलमांदोलितं
मधुरिपुपादपंकजरजःसुपूतपृथ्वीतलम् ।
मुरहरचित्रचेष्टितकलाकलापसंस्मारकं
क्षितितलनंदनं व्रज सखे सुखाय वृंदावनम् ॥
(4) नाराच
Def. इह ननरचतुष्कसृष्टं तु नाराचमाचक्षते ।
Sch. G. न, न, र, र, र, र (8. 5, 5)
Ex. रघुपतिरपि जातवेदोविशुद्धां प्रगृह्य प्रियां
प्रियसुहृदि बिभीषणे संक्रमय्य श्रियं वैरिणः ।
रविसुतसहितेन तेनानुयातः ससौमित्रिणा
भुजविजितविमानरत्नाधिरूढः प्रतस्थे पुरीम् ॥
R. 12. 104
(5) शार्दूलललित
Def. मः सो जः सतसा दिनेशऋतुभिः शार्दूलललितम् ।
Sch. G. म, स, ज, स, त, स (12. 6.)
Ex. कृत्वा कंसमृगे पराक्रमविधिं शार्दूलललितं
यश्चक्रे क्षितिभारकारिषु दरं चैद्यप्रभृतिषु ।
संतोषं परमं तु देवनिवहे त्रैलोक्यशरणं
श्रेयो नः स तनोत्वपारमहिमा लक्ष्मीप्रियतमः ॥

Metres with 19 Syllables in a quarter.

(अतिधृति)
(1) मेघविस्फूर्जिता
Def. रसर्त्वश्वैर्य्मौ न्सौ ररगुरुयुतौ मेघविस्फूर्जिता स्यात् ।
Sch. G. य, म, न, स, र, र, ग, (6. 6. 7)
Ex. कदंबामोदाढ्या विपिनपवनः केकिनः कांतकेकाः
विनिद्राः कंदल्यो दिशि दिशि मुदा दर्दुरा दृप्तनादाः ।
निशा नृत्यद्विद्युद्विलसितलसन्मेघविस्फूर्जिता चेत्
प्रियः स्वाधीनोऽसौ दनुजदलनो राज्यमस्मात्किमन्यत् ॥
(2) शार्दूलविक्रीडित
Def. सूर्याश्वैर्यदि मः सजौ सततगाः शार्दूलविक्रीडितम् ।
Sch. G. म, स, ज, स, त, त, ग (12. 7)
Ex. वेदांतेषु यमाहुरेकपुरुषं व्याप्य स्थितं रोदसी
यस्मिन्नीश्वर इत्यनन्यविषयः शब्दो यथार्थाक्षरः ।
अंतर्यश्च मुमुक्षुभिर्नियमितप्राणादिभिर्मृग्यते
स स्थाणुः स्थिरभक्तियोगसुलभो निःश्रेयसायास्तु वः
V. 1. 1.
(3) सुमधुरा
Def. म्रौ भ्नौ मो नो गुरुश्चेद् हयऋतुरसैरुक्ता सुमधुरा ।
Sch. G. म, र, भ, न, म, न, ग (7. 6. 6)
Ex. वेदार्थान् प्राकृतस्त्वं वदसि न च ते जिह्वा निपतिता
मध्याह्ने वीक्षसेऽर्कं न तव सहसा दृष्टिर्विचलिता ।
दीप्ताग्नौ पाणिमंतः क्षिपसि स च ते दग्धो भवति नो
चारित्र्याच्चारुदत्तं चलयसि न ते देहं हरति भूः ॥
Mk. 9. 21.
(4) सुरसा
Def. म्रौ भ्नौ यो नो गुरुश्चेत् स्वरमुनिकरणैराह सुरसाम् ।
Sch. G. म, र, भ, न, य, न, ग (7. 7. 5)
Ex. कामक्रीडासतृष्णो मधुसमयसमारंभरभसात्
कालिंदीकूलकुंजे विहरणकुतुकाकृष्टहृदयः ।
गोविंदो बल्लवीनामधररससुधां प्राप्य सुरसां
शंके पीयूषपानैः प्रचयकृतसुखं व्यस्मरदसौ ॥

Metres with 20 Syllables in a quarter.

(कृति)
(1) गीतिका
Def. सजसा भरौ सलगा यदा कथिता तदा खलु गीतिका
Sch. G. स, ज, स, भ, र, स, ल, ग (5. 7. 8)
Ex. करतालचंचलकंकणस्वनमिश्रणेन मनोरमा
रमणीयवेणुनिनादरंगिमसंगमेन सुखावहा ।
बहलानुरागनिवासराससमुद्भवा तव रागिणं
विदधौ हरिं खलु वल्लवीजनचारुचामरगीतिका ॥
(2) सुचदना
Def. ज्ञेया सप्तश्वषड्भिर्मरभनययुता म्लौ गः सुवदना
Sch. G. म, र, भ, न, य, म, ल, ग (7. 7. 6)
Ex. उत्तुंगास्तुंगकूलं स्रुतमदसलिलाः प्रस्यंदि सलिलं
श्यामाः श्यामोपकंठद्रुममतिमुखराः कल्लोलमुखरम् ।
स्रोतःखातावसीदत्तटमुरुदशनैरुत्सादिततटाः
शोणं सिंदूरशोणा मम गजपतयः पास्यंति शतशः ॥
Mu. 4. 16.

Metres with 21 Syllables in a quarter.

(प्रकृति)
(1) पंचकावली
(Also called सरसी, धृतश्री)
Def. नजभजजा जरौ नरपते कथिता भुवि पंचकावली। ।
Sch. G. न, ज, भ, ज, ज, ज, र (7. 7. 7)
Ex, तुरगशताकुलस्य परितः परमेकतु रंगजन्मनः
प्रमथितभूभृतः प्रतिपथं मथितस्य भृशं महीभृता ।
परिचलतो बलानुजबलस्य पुरः सततं धृतश्रिय-
श्चिरगलितश्रियो जलनिधेश्च तदाऽभवदंतरं महत् ॥
Si. 3. 82.
(2) स्रग्धरा
Def. म्रभ्नैर्यानां त्रयेण त्रिमुनियतियुता स्रग्धरा कीर्तितेयम्
Sch. G. म, र, भ, न, य, य, य (7. 7. 7.)
Fx. या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहत् विधिहुतं या हविर्या च होत्री
य द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् ।
यामाहुः सर्वभूतप्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवंतः
प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः ॥
S. 1. 1.

Metres with 22 Syllables in a quarter.

(आकृति)
हंसी
Def. मौ गौ नाश्चत्वारो गो गो वसुभुवनयतिरिति भवति हंसी
Sch. G. म, म, त, न, न, न, त, ग (8. 14)
Ex. सार्धं कांतेनैकांतेऽसौ विकचकमलमधुसुरमि पिबंती
कामक्रीडाकूतस्फीतप्रमदसरसतरमलघु रसंती ।
कालिंदीये पद्मारण्ये पवनपतनपरितरलपरागे
कंसाराते पश्य स्वेच्छं सरभसगतिरिह विलसति हंसी ॥

Metres with 23 Syllables in a quarter.

(विकृति)
अद्रितनया
Def. नजभजभा जभौ लघुगुरू बुधैस्तु गदितेयमद्रितनया
Sch. G. न, ज, भ, ज, भ, ज, भ, ल, ग (11. 12)
Ex. खरतरशौर्यपावकशिखापतंगनिभमग्नदृप्तदनुजो
जलधिसुताविलासवसतिः सतां गतिरशेषमान्यमहिमा ॥
भुवनहितावतारचतुरश्चराचरधरोऽवतीर्ण इह हि
क्षितिवलयेऽस्ति कंसशमनस्तवे{??} तमवोचदद्रितनया ॥

Metres with 24 Syllables in a quarter.

(संस्कृति)
तन्वी
Def. भूतमुनीनैर्यतिरिह भतनाः स्भौ भनयाश्च यति भवति तन्वी ।
Sch. G. भ, त, न, स, भ, भ, न, य (5. 7. 11)

Metres with 25 Syllables in a quarter.

(अतिकृति)
क्रौंचपदा
Def. क्रौंचपदा भ्मौ स्भौ ननना गाविषुशरवसुमुनिविर-
तिरिह भवेत्
Sch. G. भ, म, स, भ, न, न, न, ग (5. 5. 8. 7)

Metres with 26 Syllables in a quarter.

उत्कृति
भुजंगविजृंभित
Def. वस्वीशाश्वैश्छेदोपेतं ममतनयुगनरसलगैर्भुजंगविजृंभितम्
Sch. G. म, म, त, न, न, र, स, ल, ग (8. 11. 7)

दंडक।

Metres with 27 or more letters in each quarter are
designated by the general name दंडक। The highest
number of syllables in a quarter of this species of
metre is said to be 999. In each quarter there must be
first two naganas or six short syllables, and the remaining
may be either raganas or yaganas, or all the feet may
be saganas. The classes of दंडक usually mentioned are
चंडवृष्टिप्रयात, प्रचितक, मत्तमातंगलीलाकर, सिंहविक्रांत, कुसुमस्त-
वक, अनंगशेखर, संग्राम &c. Mál. 5. 23 is an instance of
this last species of Danṇḍka.

SECTION B.

अर्धसमवृत्त (Half-equal Metres)
(1) अपरवक्त्र
(Sometimes called वैतालीय)
Def. अयुजि ननरला गुरुः समे
तदपरवक्त्रमिदं नजौ जरौ ।
Sch. G. न, न, र, ल, ग, (odd quarter)
न, ज, ज, र (even quarter)
Ex. स्फुटसुमधुरवेणुगीतिमि-
स्तमपरवक्त्रमवेत्य माधवम् ।
मृगयुवतिगणैः समं स्थिता
व्रजवनिता धृतचित्तविभ्रमा ॥
(2) उपचित्र
Def. विषमे यदि सौ सलगा दले
भौ युजि भाद्गुरुकावुपचित्रम् ।
Sch. G. स, स, स, ल, ग (odd quarter)
भ, भ, भ, ग, ग (even quarter)
Ex. मुरवैरिवपुस्तनुतां मुदं
हेमनिभांशुकचंदनलिप्तम् ।
गगनं चपलामिलितं यथा
शारदनीरधरैरुपचित्रम् ॥
(3) पुष्पिताग्रा
(Also called औपच्छंदसिक)
Def. अयुजि नयुगरेफतो यकारो
युजि तु नजौ जरगाश्च पुष्पिताग्रा ।
Sch. G. न, न, र, य (odd quarter)
न, ज, ज, र, ग (even quarter)
Ex, अथ मदनवधूरुपप्लवांतं
व्यसनकृशा परिपालयांबभूव ।
शशिन इव दिवातनस्य लेखा
किरणपरिक्षयधूसरा प्रदोषम् ॥
Ku. 4. 46.
(4) वियोगिनी
(Also called वैतालीय or सुंदरी)
Def. विषमे समजा गुरुः समे
सभरा लोऽथ गुरुविंयोगिनी ।
Sch. G. स, स, ज, ग (odd quarter)
स, भ, र, ल, ग (even quarter)
Ex. सहसा विदधीत न क्रिया-
मविवेकः परमापदां पदम् ।
वृणते हि विमृश्यकारिणं
गुणलुब्धाः स्वयमेव संपदः ॥ Ki. 2. 30.
(5) वेगवती
Def. सयुगात्सगुरू विषमे चेद् ।
भाविह वेगवती युजि भाद्गौ ।
Sch. G. स, स, स, ग (odd quarter)
भ, भ, भ, ग (even quarter)
Ex. स्मरवेगवती व्रजरामा
केशववंशरवैरतिमुग्धा ।
रभसान्न गुरून् गणयंती
केलिनिकुंजगृहाय जगाम ॥
(1) हरिणप्लुता
Def. सयुगात्सलघू विषमे गुरु-
र्युजि नभौ भरकौ हरिणप्लुता ।
Sch. G. स, स, स, ल, ग (odd quarter).
न, भ, भ, र (even quarter).
Ex. स्फुटफेनचया हरिणप्लुता
बलिमनोज्ञतटा तरणेः सुता ।
कलहंसकुलारवशालिनी
विहरतो हरति स्म हरेर्मनः ॥
N. B. Metres like अपरवक्त्र or औपच्छंदसिक and वैतालयि
or वियोगिनी are usually treated as jâtis; (see Section
D). But they are sometimes defined in the Gaṇa
scheme, and are, therefore, given under the class of
Vṛittas.

SECTION C.

विषमवृत्त (Unequal Metres).
The most common metre of this class is called
उद्गता।
Def. प्रथमे सजौ यदि सलौ च
nasajagurukANyanaMtaram |
yadyatha bhanajalagAH syuratho
सजसा जगौ च भवतीयमुद्गता ॥
Sch. G. स, ज, स, ल (first quarter)
न, स, ज, ग (second “)
भ, न, ज, ल, ग, (third “)
स, ज, स, ज, ग, (fourth “)
Ex. अथ वासवस्य वचनेन
रुचिरवदनस्त्रिलोचनम् ।
क्लांतिरहितमभिराधयितुं
विधिवत्तपांसि विदधे धनंजयः ॥ Ki. 12. 1.
See Si. 15 also.
Another variety of उद्गता is mentioned wherein the
third quarter has भ, न, भ, ग instead of भ, न, ज, ल, ग।
Other kinds of metre in which every quarter of the
stanza differs in the number of syllables, are includ-
ed under the general name ‘Gâthâ’. The same name
is applicable to stanzas consisting of any number of
quarters other than four. As in the case of उपजाति,
any two or more quarters of a regular metre may be
combined to form अर्धसमवृत्त or विषमवृत्त।

SECTION D.

जाति (Metres regulated by the number of
syllabic instants).
(a) The most common variety of such metres is
आंर्या। It is said to have nine sub-divisions:–
पथ्या विपुला चपला मुखचपला जघनचपला च ।
गीत्युपगीत्युद्गीतय आर्यागीतिर्नवैव वार्यायाः ॥
Of these nine kinds the last four are generally used
and deserve mention.
(1) आर्या
Def. यस्याः पादे प्रथमे द्वादशमात्रास्तथा तृतीयेपि ।
अष्टादश द्वितीये चतुर्थके पंचदश सार्या ॥
Srut. 4.
The first and third quarters must each contain 12
mâtrâs or syllabic instants (one being allotted to a
short vowel, and two to a long one), the second 18,
and the fourth 15.
Ex. प्रतिपक्षेणापि पतिं सेवंते भर्तृवत्सलाः साध्व्यः ।
अन्यसरितां शतानि हि समुद्रगाः प्रापयंत्यब्धिम् ॥
M. 5. 19.
The whole of Govardhana’s आर्यासप्तशती is written
in this metre.
(2) गोति।
Def. आर्यापूर्वार्धसमं द्वितीयमपि भवति यत्र हंसगते ।
छंदोविदस्तदानीं गीतिं ताममृतवाणि भाषते ॥
Srut. 5.
The first and third quarters of this metre must con-
tain 12 syllabic instants each, and the second and
fourth 18 each.
Ex. पाटीर तव पटीयान्कः परिपाटीमिमामुरीकर्तुम् ।
यत्पिंषतामपि नृणां पिष्टोऽपि तनोषि परिमलैः पुष्टिम् ॥
Bv. 1. 12.
(3) उपगीति।
Def. आर्योत्तरार्धतुल्यं प्रथमार्धमपि प्रयुक्तं चेत् ।
कामिनि तामुपगीति प्रतिभाषंते महाकवयः ॥
Srut. 6.
The first and third quarters of this metre must con-
tain 12 syllabic instants each, and the second and
fourth 15 each.
Ex. नतगोपसुंदरीणां रासोल्लासे मुरारातिम् ।
अस्मारयदुपगीतिः स्वर्गकुरंगदृशां गीतेः ॥
(4) उद्गीति
आर्याशकलद्वितये विपरीते पुनरिहोद्गीतिः ।
The first and third quarters of this metre must
contain 12 syllabic instants each, the second 15, and
the fourth 18.
Ex. नारायणस्य संततमुद्गीतिः संस्मृतिर्भक्त्या ।
अर्चायामासक्तिर्दुस्तरसंसारसागरे तरणिः ॥
(5) आर्यागीति।
Def. आर्याप्राग्दलमंतेऽधिकगुरु तादृक् परार्ध-
मार्यागीतिः ।
The first and third quarters of this metre must con-
tain 12 syllabic instants each, and the third and fourth
20 each.
Ex. सवधूकाः सुखिनोऽस्मि-
न्नवरतममंदरागतामरसदृशः ।
नासेवंते रसव-
न्नवरतममंदरागतामरसदृशः ॥ Si. 4. 51.
Note. All these five sorts are sometimes defined
in the Gaṇa scheme.
(b) वैतालीय।
Def. षड्विषमेऽष्टौ समे कलास्ताश्च समे स्युर्निरंतराः ।
न समात्र पराश्रिता कला वैतालीयेंऽते रलौ गुरुः ॥
This is a stanza of four quarters, the first and third
of which contain the time of fourteen short syllables,
and the second and fourth sixteen. Again, the first
and third quarters of this metre must contain 6 sylla-
bic instants, and the second and fourth 8 each, follow-
ed by a रगण (-{??}-) and a short and a long vowel,
({??}-). The rules further require that the syllabic in-
stants in the even quarter should not be all composed
of short syllables or long syllables, and that the even
syllabic instant in each quarter (i. e. the 2nd, 4th
and 6th) should not be formed conjointly with the
next (i. e. 3rd, 5th, and 7th).
Ex. कुशलं खलु तुभ्यमेव तद्-
वचनं कृष्ण यदभ्यधामहम् ।
उपदेशपराः परेष्वपि
स्वविनाशाभिमुखेषु साधवः । ॥ Si. 16. 14.
(c) औपच्छंदसिक
Def. पर्यंते र्यौ तथैव शेषमौपच्छंदसिकं सुधीभिरुक्तम् ।
This is the same as वैतालीय except that at the end of
each quarter there must be a रगण and यगण instead of
रगण and ल, ग only; in other words, it is the same as
वैतालीय with only a long syllable added at the end of
each quarter.
Ex. वपुषा परमेण भूधराणा-
क्मथ संभाव्य पराक्रमं बिभेदे ।
मृगमाशु विलोकयांचकार
स्थिरदंष्ट्रोग्रमुखं महेंद्रसूनुः ॥ Ki. 13. 1.
So in the next 52 verses of the same canto.
See Si. 20 also
It will be noticed that वियोगिनी or सुंदरी and अपरवक्त्र
are only particular cases of वैतालीय, and पुष्पिताग्रां and
मालभारिणी, of औपच्छंदसिक। Prosodists treat both these
classes of metres in the Gaṇa scheme as well as in the
Mâtrâ scheme; hence they have been noticed here as
well as in Section C.

(d) मात्रासमक

The metre called मात्रासमक consists of four quarters
each of which contains 16 syllabic instants. The
most general variety is that in which the ninth sylla-
bic instant is composed of a short syllable, and the
last is a long syllable. It is defined as मात्रासमकं नवमो
ल्गांत्यः ।
But there are several varieties of this metre
arising from particular syllabic instants being short or
long. For example, if the 9th and 12th moments are
formed by short syllables, and the 15th and 16th by
a long one, and the rest are optional, it is called
वानवासिका। If the 5th, 8th, and 9th are formed by
short syllables, and the 15th and 16th by a long one,
it is called चित्रा। If the 5th and 8th are short, as
also the 9th and 10th, and 15th and 16th are long’
it is called उपचित्रा। And if the 5th, 8th, and 12th
are short, 15th and 16th long, and the rest indetermi-
nate, it is called विश्लोक। Sometimes two or more of
these varieties are combined in the same stanza, and
in that case the measure is called पादाकुलक, in which
there is no other restriction than that each quarter
should have sixteen syllabic instants.
Ex मूढ जहीहि धनागमतृष्णां
कुरु तनुबुद्धे मनसि वितृष्णाम् ।
यल्लभसे निजकर्मोपात्तं
वित्तं तेन विनोदय चित्तम् ॥ Moha M.).